Οι Τούρκοι δημοσιοποιούν το Διάταγμα Εκτόπισης 1.000.000 Ελλήνων
Μετάφραση – σχολιασμός: Γιάννης Μαστοράκης
NEW YORK, SATURDAY, DECEMBER 2, 1922
NEW YORK, SATURDAY, DECEMBER 2, 1922
(The Asia Minor Holocaust of 1922 - from the New York Times)
By EDWIN L. JAMES*
1η Δεκεμβρίου, Λωζάνη (1): Μια μαύρη σελίδα της σύγχρονης ιστορίας γράφτηκε σήμερα εδώ. Ο Ισμέτ Πασάς(2) στάθηκε μπροστά στους πολιτικούς του πολιτισμένου κόσμου και παραδέχτηκε ότι το διάταγμα για την εκτόπιση από την Τουρκική επικράτεια σχεδόν 1.000.000 Ελλήνων Χριστιανών, οι οποίοι μόλις πριν λίγα χρόνια αριθμούσαν 2.000.000, είχε εκδοθεί. Η Τουρκική Κυβέρνηση ευγενώς συμπεριφερομένη δίδει προθεσμία δύο εβδομάδων για την μεγάλη έξοδο των Ελλήνων(3)…
Οι πολιτικοί του πολιτισμένου κόσμου απεδέχθησαν το Τούρκικο διάταγμα, και άρχισαν να αναζητούν τρόπους, προκειμένου αυτές οι χιλιάδες των Ελλήνων να μη δεχτούν διώξεις και να αποφύγουν τη μοίρα των 800.000 Αρμενίων, οι οποίοι σφαγιάσθησαν στην Ανατολία το 1910 και το 1917.
Νέο φως στις τουρκικές σφαγές
Εδώ, στις Ελβετικές Άλπεις, μέσα στην ομορφιά μις ηλιόλουστης χειμωνιάτικης μέρας, οι διπλωμάτες επί δέκα μέρες συζητούν διάφορα πολιτικά προβλήματα με τους Τούρκους, αντιμετωπίζοντάς τους ως ισότιμους συνομιλητές. Οι μαζικές σφαγές και οι αιματοχυσίες που είχαν διαπράξει οι Τούρκοι έμοιαζαν πολύ απόμακρα γεγονότα. Αλλά σήμερα, σημειώθηκε μια αλλαγή και ένα καινούργιο φως πλανάται στην ατμόσφαιρα. Τα γεγονότα δεν είναι καινούργια: Όλος κόσμος γνωρίζει τη βαναυσότητα και την σκληρότητα των Τούρκων. Αλλά ο τρόπος που τα εγκλήματά τους παρουσιάστηκαν σήμερα το απόγευμα, ήταν αποκαλυπτικός.
Κάθε ακροατήριο θα μπορούσε να συγκινηθεί από το άκουσμα αυτών των ειδήσεων, γι` αυτό και σήμερα εδώ οι διπλωμάτες φαίνεται να ταράχτηκαν, καθώς ο Λόρδος Curzon(4) περιέγραφε με τα πιο μελανά χρώματα τη μοίρα του Ελληνισμού της Μ. Ασίας, εκτιμώντας όμως ταυτόχρονα ότι η σημερινή εξέλιξη δεν πρόκειται να έχει μεγάλη επίδραση στην τελική έκβαση των διαπραγματεύσεων. Κατά πάσα πιθανότητα, καμία συμφωνία δεν θα υπογραφεί σε αυτή τη σύνοδο, και σε δύο εβδομάδες, όπως πιστεύεται, οι εργασίες αυτής της συνόδου θα διακοπούν, και θα ξεκινήσουν ξανά σε ένα μήνα ή σε έξι εβδομάδες. Εν τω μεταξύ, οι Τούρκοι θα έχουν χρόνο να ξανασκεφτούν τα πράγματα και να γίνουν πιο λογικοί ή να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες.
Η σημερινή συνεδρίαση των διπλωματών έγινε, για να συζητηθεί ένα σχετικά ουδέτερο θέμα, η ‘Ανταλλαγή των Αιχμαλώτων’. Οι αποστολές τους είχαν φτάσει στον μεσαιωνικό πύργο μέσα σε πολυτελή αυτοκίνητα. Τον εγκατέλειψαν όμως, δύο ώρες αργότερα με σκυθρωπά πρόσωπα. Μέσα στους αρχαιοπρεπείς τοίχους του κτιρίου αυτού οι σκιές των χιλιάδων δολοφονημένων είχαν επηρεάσει τις σκέψεις τους.
O Δρ Nansen διαβάζει την ‘Αναφορά του’.
Ο Δρ Fridtjof Nansen(5), ο οποίος είχε σταλεί στην Ανατολία από την Κοινωνία των Εθνών, διάβασε την Έκθεσή του, για τις συνθήκες που επικρατούσαν εκεί και έκανε τη ρηξικέλευθη πρόταση ότι πρέπει όλοι οι Έλληνες που βρίσκονται μέσα στην Τουρκική επικράτεια να απομακρυνθούν τάχιστα από ανεξάρτητους οργανισμούς, προκειμένου να διασωθούν από το λιμό ή το θάνατο. Ήτο περισσότερο από ολοφάνερο και κατεπείγον ότι κάτι περισσότερο από μια απλή συζήτηση για τη μοίρα μερικών χιλιάδων αιχμαλώτων πολέμου θα έπρεπε να γίνει.
Ο Ισμέτ Πασάς σηκώθηκε και είπε ότι οι Τούρκοι ήταν πρόθυμοι να ξεκινήσουν μια συζήτηση για τον τρόπο με τον οποίο όλοι οι Έλληνες θα έφευγαν από την Τουρκία και πρότεινε ότι η διάσκεψη θα πρέπει να σπεύσει να συζητήσει άμεσα το θέμα των μειονοτήτων.
Ο Λόρδος Curzon δήλωσε ότι ένιωθε ότι πολλές χιλιάδες ζωές ήταν σε κίνδυνο και ανέφερε ότι έπρεπε να αναληφθεί γρήγορα δράση. Πρόσθεσε ότι οι Τούρκοι είχαν διακηρύξει ότι όλοι οι Έλληνες της Ανατολίας πρέπει να έχουν φύγει από τη χώρα μέχρι την τελευταία μέρα του Νοεμβρίου και υπενθύμισε ότι η σύνοδος είχε πιέσει να παραταθεί η ημερομηνία αυτή μέχρι τις 13 Δεκεμβρίου. Ο Λόρδος Curzon πρόσθεσε ότι πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα, προκειμένου να απομακρυνθούν οι Έλληνες μέχρι την εν λόγω ημερομηνία.
Ο Ισμέτ παραδέχεται την ύπαρξη του Διατάγματος για τις Εκτοπίσεις.
Αντί άλλης απάντησης ύστερα από την επίθεση του Λόρδου Curzon, ο Ισμέτ επανέλαβε ότι οι Έλληνες έπρεπε να εγκαταλείψουν την Ανατολία, ενώ έκανε την εκτίμηση ότι και οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης θα μπορούσαν να εγκαταλείψουν επίσης την πόλη. Ο Δρ Curzon διαμαρτυρήθηκε λέγοντας ότι αυτό θα μπορούσε να σημάνει μεγάλη οικονομική συμφορά για την Τουρκία. Ο πρώην Πρωθυπουργός Βενιζέλος τόνισε ότι αν αυτές οι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι απεστέλλοντο στην Ελλάδα, η χώρα δεν θα μπορούσε να τους περιθάλψει και θα έπρεπε να ζητηθεί βοήθεια από τις ΗΠΑ. Όταν ο Λόρδος Curzon προειδοποίησε τον Ισμέτ ότι θα ετίθεντο σε κίνδυνο οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης που θα έμεναν στην Ελλάδα, ο Ισμέτ απάντησε ψυχρά ότι θα ήταν μια καλή ιδέα να γίνει διαπραγμάτευση για ανταλλαγή ανάμεσα στους Τούρκους της Ελλάδας και τους Έλληνες της Τουρκίας.
Ο Λόρδος Curzon, στη συνέχεια είπε ότι ήθελε να δώσει μερικά στατιστικά στοιχεία, ώστε να υπάρξει μια σαφής ιδέα για το τι ακριβώς διακυβεύεται. Είπε ότι τα στοιχεία αυτά προέρχονται από Αμερικανικές πηγές και έδειχναν ότι προ του 1914 υπήρχαν 1.600.000 Έλληνες στην Ανατολία. Μεταξύ του 1914 και του 1918, 300.000 έχασαν τη ζωή τους, έφυγαν από τη χώρα ή εξαφανίστηκαν. Μεταξύ του 1919 και του 1922 άλλοι 200.000 εγκατέλειψαν την Ανατολία ή εξαφανίστηκαν. Το Σεπτέμβριο και το Οκτώβριο του ιδίου έτους (1922) μια μείωση του πληθυσμού κατά 500.000 έλαβε χώρα, αφήνοντας τώρα πια 500.000 έως 600.000 Έλληνες στην Ανατολία, οι περισσότεροι από τους οποίους ήσαν άρρενες ανάμεσα στα 15 και τα 60, στους οποίους οι Τούρκοι είχαν αρνηθεί την άδεια εξόδου από τη χώρα.
Ένα εκατομμύριο Έλληνες εκκαθαρίστηκαν.
‘Με άλλα λόγια’ είπε ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών ‘ένα εκατομμύριο Έλληνες έχουν σκοτωθεί, απελαθεί ή έχουν πεθάνει’.
Ο Λόρδος Curzon είπε ότι είχαν απομείνει 300.000 Έλληνες στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι επέμεναν να παραμένουν ακόμα εκεί, 320.000 Έλληνες στην Ανατολική Θράκη, ενώ πολλές από τις οικογένειες αυτές ζούσαν εδώ πάνω από χίλια χρόνια. Όλοι όσοι είχαν φύγει, έφυγαν από το τρόμο των Τούρκων, αφήνοντας πίσω τους ερειπωμένες περιοχές.
Τώρα, όσον αφορά στο θέμα των αιχμαλώτων πολέμου, ο Λόρδος Curzon είπε ότι οι Έλληνες κρατούσαν 10.000 Τούρκους στρατιώτες και περίπου 3.800 Τούρκους πολίτες. Οι Τούρκοι κρατούσαν περίπου 30.000 Έλληνες στρατιώτες. Επιπλέον, επεσήμανε ότι υπήρχαν στην κυρίως Ελλάδα, στα Ελληνικά νησιά και τη Δυτική Θράκη 480.000 μουσουλμάνοι. Μνημόνευσε επίσης, 120.000 Έλληνες που είχαν εκτοπισθεί από τους Τούρκους στο εσωτερικό της Ανατολίας. Συνέστησε δε, ότι έπρεπε να ληφθούν άμεσα μέτρα, προκειμένου να λυθεί το τραγικό αυτό πρόβλημα.
Ο Ισμέτ ζήτησε να ελευθερώσουν οι Έλληνες άμεσα τους Τούρκους πολίτες που κρατούσαν, τους οποίους απεκάλεσε ομήρους. Είπε ότι ορισμένα νούμερα που ανέφερε ο Λόρδος Curzon ήταν πολύ υψηλά, αλλά δεν αρνήθηκε ότι οι Τούρκοι είχαν εκδώσει το Διάταγμα με το οποίο οι Έλληνες θα πρέπει να εγκαταλείψουν την επικράτειά τους. Το αποτέλεσμα αυτής της συζήτησης ήταν ο διορισμός μιας υποεπιτροπής, προκειμένου να εξεταστούν τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, για την οριστική έξοδο των Ελλήνων από την Τουρκική επικράτεια.
Αυτή η ιστορία η σχετική με την τύχη των 2.000.000 Ελλήνων οι οποίοι ζούσαν στην Τουρκία, δεν λαμβάνει υπ` όψη της την εκκαθάριση ενός ίσου αριθμού Αρμενίων, από τους οποίους οι Τούρκοι θέλησαν να απαλλαγούν. Μετά τις μαζικές σφαγές της εμπόλεμης περιόδου, μόνο 300.000 περίπου Αρμένιοι παρέμειναν στην Τουρκία. Υπάρχει ένας ίδιος σχεδόν αριθμός στην Κων/λη και στη Θράκη. Όλοι αυτοί θα πρέπει να πάνε κάπου αλλού ή θα σκοτωθούν κατά πάσα πιθανότητα.
(Οι Τούρκοι έχουν κληθεί από τους Συμμάχους να γίνουν μέλη της Κοινωνίας των Εθνών. Έχουν απαντήσει ότι θα ενταχθούν στον Οργανισμό αυτό, όταν οι φίλοι τους, οι Κόκκινοι της Μόσχας(6), θα αποδεχτούν και εκείνοι την πρόσκληση αυτή.
Η αποφασισθείσα διακοπή των εργασιών της συνδιάσκεψης αρχομένη από τις 15 Δεκεμβρίου
Αντιμετωπίζοντας μια κατάσταση που φαίνεται να οδηγείται σε αδιέξοδο, οι ηγέτες της Διάσκεψης της Λοζάννης αποφάσισαν τελικά να προσπαθήσουν να διευθετήσουν τα πιο πιεστικά ζητήματα που υφίστανται μεταξύ των Τούρκων και των Ελλήνων και να προβούν στη διακοπή(7) των εργασιών από τις 15 Δεκεμβρίου μέχρι τα μέσα Ιανουαρίου ή τις αρχές Φεβρουαρίου. Ανεφέρθη εν τω μεταξύ ότι ο Ισμέτ Πασάς θα επιστρέψει στην Άγκυρα για να εξηγήσει στην κυβέρνησή του τις θέσεις των συμμάχων στα κυριότερα ζητήματα.
Όσον αφορά στα ζητήματα της ανταλλαγής κρατουμένων, της προστασίας των μειονοτήτων, των διομολογήσεων, των τελωνείων και του Οθωμανικού χρέους, οι διπλωμάτες πιστεύουν ότι είναι εφικτή μια συμφωνία με τους Τούρκους. Αλλά για ζητήματα όπως τα Ευρωπαϊκά σύνορα της Τουρκίας, το μέλλον των Στενών και της συνοριακής γραμμής της Ανατολίας, φαίνεται απίθανο να επιτευχθεί κάποια συμφωνία όσο ο Ισμέτ Πασάς μένει προσκολλημένος στις οδηγίες που του έχουν δοθεί.
Σύμφωνα με τις τρέχουσες προβλέψεις, ο Ισμέτ θα μεταβιβάσει στην Άγκυρα τις προτάσεις των Συμμάχων, τις σχετικές με τα ζητήματα αυτά και θα προσπαθήσει να επιστρέψει με νέες οδηγίες. )
…………………………………………………………………………………………
(απόσπασμα εκ του άρθρου)
Σημειώσεις:
* O James, Edwin Leland (1890–1951) υπήρξε δημοσιογράφος των New York Times από το 1915. Διετέλεσε ανταποκριτής της εφημερίδας, κυρίως επί Ευρωπαϊκών ζητημάτων. Ως αρχισυντάκτης από το 1932, επέμενε στην αντικειμενικότητα του ρεπορτάζ, ενώ ως αρθρογράφος ασκούσε έντονη επιρροή στο αναγνωστικό κοινό.
(1)
Η Συνδιάσκεψη (Ειρήνης) της Λωζάννης ξεκίνησε τις εργασίες της στις 20 Νοεμβρίου του1822, υπό την προεδρία του βρετανού ΥΠΕΞ λόρδου Κώρζον. Την Γαλλία εκπροσωπούσε ο Πουανκαρέ, την Ιταλία ο Μουσολίνι, την Ελλάδα ο Ελευθέριος Βενιζέλος κλπ. Το τελικό κείμενο υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου του 192, μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων.
Η Συνδιάσκεψη (Ειρήνης) της Λωζάννης ξεκίνησε τις εργασίες της στις 20 Νοεμβρίου του1822, υπό την προεδρία του βρετανού ΥΠΕΞ λόρδου Κώρζον. Την Γαλλία εκπροσωπούσε ο Πουανκαρέ, την Ιταλία ο Μουσολίνι, την Ελλάδα ο Ελευθέριος Βενιζέλος κλπ. Το τελικό κείμενο υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου του 192, μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων.
(2)
Ο Mustafa İsmet İnönü (1884 – 1973) ήταν Τούρκος Στρατηγός,, Πρωθυπουργός και μετά το θάνατο του Κεμάλ, Πρόεδρος της Τουρκίας.
Ο Mustafa İsmet İnönü (1884 – 1973) ήταν Τούρκος Στρατηγός,, Πρωθυπουργός και μετά το θάνατο του Κεμάλ, Πρόεδρος της Τουρκίας.
(3)
Τελικά, στις 30 Ιανουαρίου του 1923, μέσα στα πλαίσια των Συνθηκών της Λωζάννης, θα υπογραφεί ανάμεσα στην Ελληνική και Τουρκική Αντιπροσωπεία
Τελικά, στις 30 Ιανουαρίου του 1923, μέσα στα πλαίσια των Συνθηκών της Λωζάννης, θα υπογραφεί ανάμεσα στην Ελληνική και Τουρκική Αντιπροσωπεία
‘Η Σύμβασις της Λωζάννης Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών.
(Στο Άρθρο 1προβλέπεται: Από της 1ης Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων, ελληνικού ορθοδόξου θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων, μουσουλμανικού θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών. Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ νέου εν Τουρκία ή αντιστοίχως εν Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής Κυβερνήσεως ή αντιστοίχως της Ελληνικής Κυβερνήσεως.)
Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Έλληνες κάτοικοι της νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης (οι 125.000 μόνιμοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, των Πριγκιποννήσων και των περιχώρων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι πριν από τις 30 Οκτωβρίου 1918) και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου (6.000 κάτοικοι), ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
(4)
Ο George Nathaniel Curzon (1859 – 1925) Υπήρξε Βρετανός Συντηρητικός πολιτικός ο οποίος διετέλεσε Αντιβασιλεύς της Ινδίας και Υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας.
Ο George Nathaniel Curzon (1859 – 1925) Υπήρξε Βρετανός Συντηρητικός πολιτικός ο οποίος διετέλεσε Αντιβασιλεύς της Ινδίας και Υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας.
(5)
Ο Fridtjof Nansen (1861-1930. Υπήρξε ερευνητής και επιστήμονας (ζωολογία, ωκεανογραφία, γεωλογία, ανθρωπολογία και κοινωνιολογία). Υπήρξε επίσης σπουδαίος διπλωμάτης και εκπρόσωπος της Νορβηγίας στην Κοινωνία των Εθνών. Τον Αύγουστο του 1921 η ΚτΕ του ζήτησε να αναλάβει καθήκοντα υπάτου αρμοστή για τους πρόσφυγες –μια θέση την οποία υπηρέτησε ακατάπαυστα μέχρι το θάνατό του.
Ο Fridtjof Nansen (1861-1930. Υπήρξε ερευνητής και επιστήμονας (ζωολογία, ωκεανογραφία, γεωλογία, ανθρωπολογία και κοινωνιολογία). Υπήρξε επίσης σπουδαίος διπλωμάτης και εκπρόσωπος της Νορβηγίας στην Κοινωνία των Εθνών. Τον Αύγουστο του 1921 η ΚτΕ του ζήτησε να αναλάβει καθήκοντα υπάτου αρμοστή για τους πρόσφυγες –μια θέση την οποία υπηρέτησε ακατάπαυστα μέχρι το θάνατό του.
Το 1921 ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός του ζήτησε τη βοήθει, προκειμένου να σωθούν εκατομμύρια άνθρωποι από το λιμό στη Ρωσία, όπου κατάφερε μέσα σε δύο χρόνια να φέρει σε αίσιο πέρας την αποστολή του, ώστε να σωθούν από 7 έως 22 εκατομ άνθρωποι.
Το 1922 με αίτηση της Ελ. Κυβερνήσεως και με την έγκριση της ΚτΕ προσπάθησε να λύσει το πρόβλημα των Ελλήνων προσφύγων οι οποίοι κατά χιλιάδες κατέφευγαν στην Ελλάδα ύστερα από τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο Nansen βοήθησε ώστε να γίνει η ανταλλαγή 1.250.000 Ελλήνων που ζούσαν σε Τουρκικά εδάφη με 500.000 Τούρκους αντίστοιχα.
Μια άλλη σπουδαία αποστολή που ανέλαβε από την ΚτΕ, το 1925 ήταν να περισώσει τα υπολείμματα του Αρμενικού πληθυσμού, ο οποίος βρισκόταν στα πρόθυρα ολικής εξαφάνισης
Έλαβε το βραβείο Νόμπελ το 1922.
(6)
‘Ένα στοιχείο που φόβιζε, όλους τους Δυτικούς ήταν οι επαφές του κεμαλικού καθεστώτος με το σοβιετικό. Μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και του καθεστώτος του Κεμάλ είχε υπογραφεί Σύμφωνο Φιλίας (1920), το οποίο διακανόνιζε το καθεστώς των Στενών χωρίς να λαμβάνει υπ` όψη του τους Δυτικούς και προέβλεπε οικονομικοτεχνική βοήθεια εκ μέρους της Σοβιετικής ¨Ένωσης προς τον Κεμάλ. Η προσέγγιση Κεμάλ –Σοβιετικών θα μπορούσε να έχει και ιδεολογικές επιπτώσεις στο κεμαλικό κίνημα. Εάν αυτό συνέβαινε η δυτική οικονομική διείσδυση στην Τουρκία θα καθίστατο προβληματική. Υπό την επίδραση όλων αυτών των εξελίξεων οι δυτικές Δυνάμεις ευνοούν τον Κεμάλ και το κίνημά του επιδιώκοντας να το αποσπάσουν προς το μέρος τους, η κάθε μία για τα δικά της συμφέροντα. (ιστορία νεότερη και σύγχρονη Σκουλάτου, Δημακόπουλου, Κόνδη.
‘Ένα στοιχείο που φόβιζε, όλους τους Δυτικούς ήταν οι επαφές του κεμαλικού καθεστώτος με το σοβιετικό. Μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και του καθεστώτος του Κεμάλ είχε υπογραφεί Σύμφωνο Φιλίας (1920), το οποίο διακανόνιζε το καθεστώς των Στενών χωρίς να λαμβάνει υπ` όψη του τους Δυτικούς και προέβλεπε οικονομικοτεχνική βοήθεια εκ μέρους της Σοβιετικής ¨Ένωσης προς τον Κεμάλ. Η προσέγγιση Κεμάλ –Σοβιετικών θα μπορούσε να έχει και ιδεολογικές επιπτώσεις στο κεμαλικό κίνημα. Εάν αυτό συνέβαινε η δυτική οικονομική διείσδυση στην Τουρκία θα καθίστατο προβληματική. Υπό την επίδραση όλων αυτών των εξελίξεων οι δυτικές Δυνάμεις ευνοούν τον Κεμάλ και το κίνημά του επιδιώκοντας να το αποσπάσουν προς το μέρος τους, η κάθε μία για τα δικά της συμφέροντα. (ιστορία νεότερη και σύγχρονη Σκουλάτου, Δημακόπουλου, Κόνδη.
(7)
Οι εργασίες της Συνδιάσκεψης τελικά διακόπηκαν μετά από έντονες διαμάχες στις αρχές Φεβρουαρίου του 1923, για να ξαναρχίσουν στα τέλη Απριλίου του 1923.
Οι εργασίες της Συνδιάσκεψης τελικά διακόπηκαν μετά από έντονες διαμάχες στις αρχές Φεβρουαρίου του 1923, για να ξαναρχίσουν στα τέλη Απριλίου του 1923.
‘Στη Λωζάννη, οι συζητήσεις είχαν μακρά διάρκεια και συχνά οξύτατο χαρακτήρα εξαιτίας της τουρκικής αδιαλλαξίας και της υπεροψίας με την οποία προσήλθε η τουρκική αντιπροσωπεία, των Τούρκων θεωρουμένων ως «κατακτητών του κόσμου», όπως ανέφερε σε επιστολή προς τη γυναίκα του, λαίδη Κώρζον, ο βρετανός ΥΠΕΞ. «Διήλθομεν ημέρα ταραχώδη. Οι Τούρκοι καθίστανται ανυπόφοροι. Χθες επί του θέματος των μειονοτήτων ο Ισμέτ απήγγειλε λόγον άσχετον και μάλλον αναιδή. (…) Είπον ότι ούτε εγώ ούτε οι συνάδελφοί μου είμεθα διατεθειμένοι να μας μεταχειρίζωνται τοιουτοτρόπως. Αν τούτο συνεχίζετο, θα ανεχωρούμεν εκ Λωζάννης και η Τουρκία θα έπρεπε να αναλάβη την ευθύνη απέναντι του κόσμου. Ευρίσκομαι εδώ πέραν των τριών εβδομάδων και ούτε έν σημείον έχει τελικώς ρυθμισθή. H ημέρα παρέρχεται με συνεχείς έριδας. Εκάμαμεν κάθε δυνατήν παραχώρησιν, αλλ’ οι Τούρκοι μάχονται επί παντός σημείου ως να ήσαν οι κατακτηταί του κόσμου…». Στις 26 Δεκεμβρίου ο ίδιος έγραψε: «Τηλεγραφήματα καταφθάνουν από παντού ενδεικτικά ότι το πείσμα των Τούρκων είναι σκόπιμον και ότι προετοιμάζονται δι’ επανάληψιν των εχθροπραξιών. (…) Οι Τούρκοι γίνονται ημέραν με την ημέραν πλέον αναιδείς και ατίθασοι και αρχίζω να απελπίζωμαι» (ό.π.π.). Αλλά και στα επίσημα τηλεγραφήματά του προς το F.Ο. ο λόρδος Κώρζον ανέφερε τα ίδια. Από συνομιλία του με τον Ισμέτ Πασά η εντύπωση που απεκόμισε ήταν ότι «ήτο ως να ωμιλούσε κανείς με την πυραμίδα του Χέοπος» (Documents, First Series, τόμ. XVIII, αρ. 293, σελ. 415-416) εξαιτίας των διαρκών υπεκφυγών του συνομιλητή του, επικεφαλής της τουρκικής αντιπροσωπείας.
Ο λόρδος Κώρζον ήταν πρόεδρος της πρώτης επιτροπής, των εδαφικών και στρατιωτικών ζητημάτων. Οι άλλες δύο επιτροπές ήταν η επιτροπή του καθεστώτος για τους αλλοδαπούς και τις μειονότητες στην Τουρκία (πρόεδρος ο ιταλός αντιπρόσωπος Μαρκήσιος Garroni) και η επιτροπή δημοσιονομικών και οικονομικών ζητημάτων (πρόεδρος ο γάλλος αντιπρόσωπος Camille Barrère).
Ο λόρδος Κώρζον έφθασε στη Λωζάννη αποφασισμένος να αποκαταστήσει τη βρετανική διπλωματική επιρροή καθοδηγώντας τις εργασίες της συνδιασκέψεως προς μία κατά το δυνατόν ευνοϊκότερη για τα ευρωπαϊκά συμφέροντα συνθήκη. Στόχος του παρέμενε η διάσπαση της τουρκορρωσικής συμμαχίας και η απομόνωση της Γαλλίας και της Ιταλίας. Τις προθέσεις του εγκαίρως είχε διαβλέψει ο Ελ. Βενιζέλος, ο μόνος του αυτού διαμετρήματος πολιτικός στη συνδιάσκεψη, που σήκωσε μόνος, με τη βοήθεια του έλληνα πρεσβευτή στο Λονδίνο Δ. Κακλαμάνου και την καλυμμένη υποστήριξη των Βρετανών, τη βαριά αυτή ευθύνη επί οκτώ μήνες στη Λωζάννη. Εγραφε ο ίδιος από το Παρίσι, όπου είχε πάει για μία μόνον ημέρα, μόλις έμαθε για την εκτέλεση των «Εξι», στον K. Ρέντη, «Αγγλία και Γαλλία θα υποστηρίξωσιν ημάς και εις το ζήτημα Δ. Θράκης πλην Καραγάτς. (…) Μόνον διά Δωδεκάνησα είμαι ανήσυχος, διότι ενώ Αγγλία υποστηρίζει ημάς εκθύμως (…) φοβούμαι μήπως Γαλλία έχει υποσχεθεί εις Ιταλίαν υποστήριξιν. Καίτοι απόψεις επαναλήψεως εχθροπραξιών απίθανοι, καθήκον ημών είναι να συνεχίσωμεν μετά πάσης δραστηριότητος εργασίαν προς ενίσχυσιν στρατού δι’ αντιμετώπισιν παντός απροόπτου».
Τον Φεβρουάριο του 1923, όταν η τουρκική αδιαλλαξία είχε οδηγήσει σε αδιέξοδο και οι Βρετανοί είχαν διχαστεί στους μεν που ήθελαν την ειρήνη πάση θυσία και στους δε, πάντοτε εντός του κυβερνώντος Συντηρητικού Κόμματος, και με επικεφαλής τον άγγλο πρωθυπουργό που απέβλεπε «υπέρ εντονωτέρας πολιτικής προς επίτευξιν ειρήνης και… εν ανάγκη ενόπλου αναμονής σφοδρώς αποστέργοντες οιανδήποτε προς Τούρκους περαιτέρω παραχώρησιν» (πρεσβευτής Γ. Μελάς από Λονδίνο, απόρρητο ΑΠ 337/1197, 12 Φεβρουαρίου 1923), ο Βενιζέλος τηλεγραφούσε μία ημέρα προτού αναχωρήσει από τη Λωζάννη:
«Γνωρίζετε πόσον ειλικρινείς υπήρξαν προσπάθειαί μου όπως επιτευχθή ειρήνη. Πιστεύω ακόμη ότι αύτη δύναται να υπογραφή. Αλλ’ υπογραφή αυτής δεν εξαρτάται εκ μόνης ημετέρας δηλώσεως. Και οι Τούρκοι δεν αποκλείεται να φανούν αδιάλλακτοι. Και οι σύμμαχοι αν οι Τούρκοι υποχωρήσουν κατά τα λοιπά δεν αποκλείεται να εγκαταλείψουν ημάς εις ζήτημα πληρωμής αποζημιώσεων (σ.σ.: η Τουρκία ζητούσε από την Ελλάδα να πληρώσει ως αποζημίωση το ποσό των 1.341.639.505 τουρκικών λιρών, δηλαδή 178.885.267 στερλίνες!). Μόνη ασφάλεια έθνους κατά παντός απροόπτου είναι η ικανότης στρατού μας όπως ευθύς ως δοθή σύνθημα είναι έτοιμος όπως προελάση εις Ανατολικήν Θράκην. Αλλωστε εχθρός είναι εις θέσιν να γνωρίζη κατάστασιν στρατού μας, και ετοιμοπόλεμον αυτού δύναται να αναγκάση αυτόν καλλίτερον παντός άλλου επιχειρήματος εις υπογραφήν ειρήνης.» (αρ. τηλεγραφήματος 532)
(πηγή: tvxsteam, 24/07/11, το Βήμα, Φ. Τομαή)
http://panosz.wordpress.com/2013/07/16/mastorakis-213/#more-49846